گونه هاي اثر گذاري و تجلی قرآن در شعر و ادب فارسی

سید محمد حسن راستگو

قرآن مجید كلام خداوند و كتاب دینی مسلمانان، بی گمان سنگ زیرین و محور بنیادین فرهنگ و تمدّن برجسته و با شكوه اسلامی است، و آثار مبارك و خجستهٔ آن در همهٔ ابعاد و اضلاع این فرهنگ فرخنده آشكار است. در این گفتار و گفتارهایی كه در پی آن خواهد آمد، برآنیم تا به یاری خدای بزرگ، گوشه‌هایی از اثر گذاری‌های این كتاب عظیم آسمانی را بر شعر و ادب پارسی بازنماییم.

زمینه و پیشینهٔ بهره‌گیری شاعران فارسی از قرآن

می دانیم كه شعر و ادب پارسی، از آغازه‌های سدهٔ سوّم، با كوشش‌های پی‌گیر نخستین شاعران و سخنوران پارس، مانند حنظلهٔ بادغیسی، محمد ابن وصیف، فیروز مشرقی... ابوشكور بلخی، رودكی سمرقندی و… پا می‌گیرد و استوار می‌شود. در همین روزگاران، زبان عربی نیز كه زبان قرآن و اسلام بود، گسترشی چنان فراگیر و ریشه دار یافته بود كه كتاب‌ها به این زبان نوشته می‌شد، درس‌ها به این زبان گفته و آموخته می‌شد، وعظ‌ها به این زبان صورت می‌گرفت.

از سوی دیگر بسیاری از شاعران پارسی زبان آن روزگار، زبان عربی را در مدرسه آموخته بودند و با فرهنگ و معارف قرآنی آشنا گشته بودند و چون از این چشمهٔ جوشان فصاحت و بلاغت، و معرفت و درایت جرعه‌ها نوشیده و بهره‌ها اندوخته بودند، طبیعی بود كه از این كتاب عظیم اثر پذیرفته و پاره‌ای از معارف و ظرایف آن را در شعر خویش بیاورند، به ویژه كه قرآن از دیدگاه ادبی و بلاغی نیز پایگاه بسیار والایی داشت. افزون بر این‌ها، بهره‌گیری از قرآن و كلام خدا، به سخن آنان رنگی از تقدّس نیز می‌بخشید و آن را برای خواننده، خواندنی‌تر و پذیرفتنی‌تر می‌ساخت.

شیوه‌ها و گونه‌های اثر پذیری از قرآن

اثر پذیری از قران كریم بر دو گونه واژگانی و گزاره ای میباشد.

1. اثر پذیری واژگانی:

در این شیوه اثر پذیری، شاعر در به كارگیری پاره‌ای از واژه‌ها و تركیب‌ها وام دار قرآن و حدیث است. یعنی واژه‌ها و تركیب‌هایی كه ریشهٔ قرآنی و یا حدیثی دارند و مستقیم یا غیر مستقیم توسّط خود شاعر یا دیگران به زبان و ادب پارسی راه یافته‌اند.

اثر پذیری واژگانی خود به سه شیوهٔ وام گیری، ترجمه و برآیند سازی، انجام پذیراست:

الف:‌وام‌گیری

در این شیوه، واژه یا تركیبی قرآنی یا حدیثی با همان ساختار عربی خود، بی هیچ دگرگونی یا با اندك دگرگونی لفظی یا معنوی، بی آن كه ساختار عربی آن چندان آسیب ببیند، به زبان و ادب فارسی راه می‌یابد، مثلاً در بیت:

نه من از پردهٔ تقوا به در افتادم و بس پدرم نیز بهشت ابد از دست بهشت

(حافظ)

واژهٔ «تقوا» واژه‌ای قرآنی است كه با بسامد بسیار بالایی در این كتاب كریم به كار رفته است. از جمله در آیهٔ «تَزَوّدوا فإنَّ خیرالزادِ التَقوی؛ توشه برگیر ید كه نیكوترین توشه تقواست»1

و از آن جا به زبان و ادب پارسی راه یافته است. و یا در بیت:

نوشته‌اند بر ایوان جنّة المأوی

كه هر كه عشوهٔ دنیا خرید وای به وی

(حافظ)

نیز تركیب «جنة المأوی» تركیبی قرآنی است كه با همین ساختار در این آیه آمده است:

«وَلَقَد رَءاهُ نَزلِةً اُخری، عِندَسدرة المنتهی، عِندَها جنَّةُ المأوی؛همانا كه [پیامبر(ص)] باری دیگر جبرئيل را دید، در سدرة المنتهی كه جنةالمأوی نیز آنجاست»2.

گفتیم كه این‌گونه اثر پذیری، گاه با اندك دگرگونی لفظی یا معنوی نیز همراه است. مثلاً واژهٔ «حور» (دوشیزگان بهشتی خوش چشم) كه واژه‌ای قرآنی است و در ساختار عربی خود جمع «حوراء» است و از این‌رو، در آیهٔ «حُور مقصورات فی الخیام؛ حوریان پرده نشین در سراپرده‌ها»3، برای آن صفت جمع آمده است، با اندك دگرگونی معنایی در شعر و زبان پارسی، مفرد پنداشته‌شده و هرگاه نیاز بوده مانند بیت زیر با نشانهٔ جمع همراه شده است:

شكر آن را كه میان من و او صلح افتاد

حوریان رقص كنان ساغر شكرانه زدند

(حافظ)

و یا مثلاً تركیب قرآنی «كِراماً كاتبین»، یعنی فرشتگان بزرگواری كه شبانه‌روز، آدمی را می‌پایند و آنچه را می‌كند می‌نویسند، با اندك دگرگونی لفظی، به صورت «كرام الكاتبین» به شعر فارسی راه جسته است:

تو پنداری كه بدگو رفت و جان برد

حسابش با كرام الكاتبین است (حافظ)

ب:ترجمه:

در این شیوه ، شاعر ازگردانیدهٔ(ترجمه) فارسی یا پارسی شدهٔ واژه یا تركیبی قرآنی، حدیثی بهره می‌گیرد. برای نمونه تركیب «شب قدر» در بیت:

آن شب قدری كه گویند اهل خلوت امشب ا ست

یا رب این تأثیر دولت دركدامین كوكب است (حافظ)

گردانیدهٔ فارسی تركیب «لیلة القدر» است كه سه بار در سورهٔ قدر به كار رفته است.

و یا تركیب «وادی ایمن» در بیت:

با تو آن عهد كه در وادی ایمن بستیم

همچو موسی اَرِنی گوی به میقات بریم (حافظ)

پارسی شدهٔ «الواد الایمن» است كه در این آیهٔ شریفه آمده است:«فلَمّا اَتیها نودیَ مِن شاطی الواد

الأیمن فی البُقعَةِ المبارَكَةِ منَ الشَجَرَة اَن یا موسی اِنّی انا اللّهُ ربُ العالمین؛ چون به سوی آن [آتش] آمد، از كرانهٔ راست صحرا، در جایگاهی مبارك از درخت ندا برآمد: موسی! همانا كه من خداوندم، پروردگار جهانیان»5.

ج: برآیند سازی

دراین شیوه، واژه یا تركیبی، بی آن كه به همان صورت در قرآن یا حدیث آمده باشد، بر پایهٔ مضمون آیه‌ای یا حدیثی یا داستانی قرآنی، حدیثی ساخته می‌شود. به دیگر سخن، چنان واژه یا تركیبی برآیند و بر آورده‌ای است از قرآن و حدیث، برای نمونه، تركیب «ید بیضا»(دست سپید و نورانی) كه در شعر و زبان فارسی كاربردی گسترده دارد، و در بیت:

سحر با معجزه پهلو نزند دل خوش دار

سامری كیست كه دست از ید بیضا ببرد

(حافظ)

نیز آمده است. برآیند و برآوردهٔ آیه‌هایی است كه از معجزهٔ دست درخشان حضرت موسی سخن می‌گویند، مانند آیهٔ «و نَزَعَ یَدَهُ فَاِذا هی بیضاءُ للناظرین؛ [موسی از گریبان] دستش را بركشید، ناگهان تابان و نورافشان برتماشاگران پدیدار شد»6. و یا مثلاً تركیب‌های «آتش موسی» و «آتش طور» در بیت‌های:

یعنی بیا كه آتش موسی نمود گل

تا از درخت نكتهٔ توحید بشنوی

برساخته و برآینه‌هایی هستند از داستان آتشی كه حضرت موسی در كوه طور دید و از آ‌ن نكتهٔ توحید شنید و گزارشی از آن در این آیه آمده است:«...آنَسَ مِِنْ جانِب الطورِ ناراً قال لأهْلِهِ امكُثُوا انّی آنَسْتُ ناراً لَعَلّی آتیكم منها بخبَرٍ اَوْ جَذْوَةٍ مِن النار...؛ از سوی طور آتشی دید، به خانوادهٔ خود گفت: لختی درنگ كنید، من آتشی دیدم باشد كه برای شما خبری یا پاره‌ای از آن بیاورم»7.

اینك نمونه‌ای از اثر پذیری واژگانی را با خاستگاه قرآنی آن‌ها می‌آوریم؛

با این یاد آوری كه بسیاری از اسما و صفات خدا، مانند: خالق، رازق، رحمان، رحیم، هادی، ستّار، غفّار، قهّار و ... و نیز ترجمه و فارسی شدهٔ آن‌ها، مانند: جهان آفرین، روزی ده، رهنمای، بنده پرور، خطا‌پوش، بخشنده و … و بسیاری از اسم‌های خاص (اعلام) ِ

قرآنی، مانند: آدم، ابراهیم، اسحاق ، اسماعیل، داود، سلیمان، یعقوب، یوسف، هاروت، ماروت، یأجوج، مأجوج و…، همچنین تركیب‌ها و تعبیرهایی كه در پیوند با آن ها ساخته شده، مانند: گناه آدم، گلستان ابراهیم، صبر ایوب، آتش نمرود، عصای موسی، نَفَس عیسی، پیراهن یوسف، كلبهٔ احزان، سحربابل، سحر هاروت، كشتی نوح، عمر نوح، ملك سلیمان، نگین سلیمان و… و بسیاری از الفاظ واصطلاحات دینی، مانند: نماز، روزه، ركوع، سجود، وضو، حج، طواف، سعی، توبه، طهارت، ثواب، عقاب، بهشت، دوزخ، صراط، میزان، حساب، نامهٔ اعمال، حور، قصور، غلمان، اصحاب یمین، اصحاب شمال، جام طهور، عهدالست، شراب الست و…، همه و همه، نمونه‌هایی از اثر پذیری واژگانی‌اند كه به شیوه‌های گوناگون به زبان و ادب فارسی راه یافته‌اند و بسیاری از آن‌ها با گذشت روزگار و كاربرد بسیار، چنان در ذهن و زبان فارسی زبانان جا خوش كرده‌اند كه نه بوی بیگانگی می‌دهند و نه غبار غربت می‌پراكنند.

چند نمونهٔ دیگر :

بضاعت مزجاة (كالا و سرمایهٔ اندك)

این تركیب در بیت‌های بسیاری آمده، ازجمله در این بیت سعدی:

مارا به جز تو در همه عالم عزیز نیست

گر رد كنی بضاعت مزجاة ورقبول

برگرفته از داستان برادران یوسف است كه چون به قحط و خشك سالی گرفتار شدند، برای گرفتن آذوقه یا كالایی اندك، نزد یوسف رفتند و گفتند: «…یا أیهاالعزیز مَسّنا و اَهلنا الضّروجِئنا ببضاعَةٍ مُزجاةٍ؛ ای عزیز! ما و خانوادهٔ ما را رنج بسیار رسیده است و مایه‌ای اندك آورده‌ایم…»8.

توبهٔ نصوح (توبهٔ خالص و بی بازگشت به گناه)

این تركیب نیز كه در شعر و زبان فارسی تركیبی جا افتاده و رایج است و در بیت‌های بسیاری، از جمله بیت زیر آمده است:

باده نوشیم بی ریا به از آنك به ریا توبهٔ نصوح كنیم9

پارسی شدهٔ «توبهً نصوحاً»… است كه در آیه «…یا ایها الذین آمنوا تُوبوا اِلی الله تَوبة نصوحاً؛ ای مؤمنان! به سوی خدا باز گردید و توبه كنید، توبه‌ای خالص و بی بازگشت».

روزنامهٔ اعمال (نامهٔ اعمال)

این تركیب كه در بیتهای زیر آمده است :

ابی به روزنامه اعمال ما فشان

بتوان مگر سترد حروف گناه از او

حافظ

بكی روزنامه است مر كارها

كه ان را جهان دار دادارداند10

برگرفته از آیاتی است چون: «واِنّ علیكم لحافظین.كراماً كاتبین. یعلمون ما تفعلون؛ همانا شما را نویسندگانی بزرگوار می‌پایند كه آنچه را می‌كنید می‌دانند»11.

سحرمبین (جادوی آشكار)

این تركیب رایج كه در بیت‌های زیر نیز آمده:

جـمالت مـعـجـز حـسـن است لیكـن حـدیث غـمزه‌ات سحــر مـبین اسـت

(حافظ)

تـو در سخن، ید بیضا نموده‌ای خواجو چگونه نسبت شعرت كنم به سحر مبین12

پارسی شدهٔ «سحر مبین» است كه چندین بار در قرآن از زبان كافران در برابر پیامبران و سخنان و معجزات آنان به كاررفته است، از جمله در آیهٔ «لَیَقُولُنَّ الذین كَفَروا اِنْ هذا الاّ سِحر مبینُٔ؛ كافران‌خواهند گفت: این نیست جز جادویی آشكار»13.

عروة الوثقی ( دست آویز استوا ر)

این تركیب قرآنی كه در بیت‌های زیر آمده:

عروة الوثقاست این ترك هوا بركشد این شاخ جان را بر هما14

تكیه بر شرع محمّد كن و بر قرآن كن زان كجا عروهٔ وثقای تو جزقرآن‌نیست15

برگرفته از این آیهٔ شریفه است: «…فَمَن یَكفُر بالطاغوت و یُؤمن بالله فَقَد استَمسك بالعروة الوثقی لاانفصام لها؛…هر كس به طاغوت كفر ورزد و به خدا ایمان آورد، به دست آویزی استوار و گسست ناپذیر، چنگ زده است»16.

مقام محمود (پایگاهی پسندیده)

این تركیب كه در این بیت‌ها آمده:

برگرفته از این آیهٔ شریفه است:«و مِنَ اللیل فَتَهَجّد بهِ نافِلةً لَكَ عَسی اَن یَبعَثَكَ رَبُّك مَقاماً مَحموداً؛ پاره ای از شب را به نماز و نیاز ـ كه نافلهٔ ویژهٔ توست ـ بیدارباش. باشد كه خدایت به پایگاهی پسندیده برافرازد»19.

نفس صبح

تركیب‌های اسمی: نفس صبح و دم صبح، نیز فعل‌های: صبح نفس زد، صبح دمید، صبح دم زد و... كه در بیت‌های زیر آمده‌اند:

آمد نفس صبح و سلامت نرسانید بوی تو نیاورد و پیامت نرسانید20

زد نفس سر به مهر صبح ملمّع نقاب

خیمهٔ روحانیان كرد معتبر طناب21

از صبا پرس كه ما را همه شب تا دم صبح

بوی زلف توهمان مونس جان است كه بود

به گمان بسیار، الهام گرفته ازاین تعبیر قرآنی‌اند: «والصبح اذا تنفّس؛ سوگند به صبح، آن گاه كه دم زند و بدمد»22.

و ان یكاد

این تعبیر رایج در فارسی كه در بیت‌های بسیاری از جمله این بیت حافظ:

حضور مجلس انس است و دوستان جمع‌اند

وان یكاد بخوانید و در فراز كنید

آمده است و كنایه از دعای چشم زخم است، آغازهٔ آیه زیر است كه برای دفع چشم زخم خوانده و نوشته می‌شود و در آن اشارتی هست به كسانی كه می‌خواستند به آسیب چشم زخم، پیامبر (ص) را از پا در آورند، و خداوند او را از چشم شوخ و شوم آنان پاس داشت:«وان یكاد الذین كَفَروا لیزلقونك بِابصارهم لَمّا سَمعوا الذكر…؛23 كافران چون قرآن را شنیدند، نزدیك بود تو را چشم زنند…».

پانوشته :

1. بقره (2) آیه 197.

2. نجم (53) آیه 1315.

3. الرحمن (55) آیه 72.

5. قصص (28) آیه 30.

6. اعراف (7) آیه 108.

7. قصص (28) آیه 29.

8. یوسف (12) آیه 88.

9. دیوان سنائی، ص 408.

10. دیوان ناصر خسرو، ص376.

11. انفطار (82) آیه 1012

12. دیوان خواجو، ص479.

13. هود (11) آیه 7.

14. مثنوی، دفتر دوم، بیت 1274.

15. دیوان سنایی، ص59.

16. بقره (2) آیه 256.

17. دیوان سلمان ساوجی، ص51.

18. دیوان خواجو، ص221.

19. اسراء (17) آیه 79.

20. دیوان خاقانی، ص661.

21. همان، ص41.

22. تكویر (81) آيه 18.

23. قلم (68) آیه 68.

كتاب‌نامهٔ مقاله:

دیوان حافظ، به تصحیح و تنقیح سید محمد راستگو، نشر خرم ، قم.

دیوان خاقانی، تصحیح سید ضیاءالدین سجادی ، انتشارات زوار، تهران.

دیوان خواجوی كرمانی، تصحیح احمد سهیلی، انتشارات پاژنگ ، تهران.

دیوان سلمان ساوجی، به اهتمام منصور مشفق، انتشارات صفی علیشاه، تهران.

دیوان سنایی، به سعی و اهتمام مدرس رضوی، كتابخانهٔ سنایی، تهران.

دیوان كمال خجندی، به اهتمام ك. شیرفر، چهار جلد، مسكو.

دیوان ناصرخسرو،تصحیح مجتبی‌مینوی و مهدی‌محقق، مؤسسه مطالعات اسلامی، تهران.

غزلیات سعدی، تصحیح محمد علی فروغی، از مجموعهٔ‌چهارجلدی، انتشارات اقبال، تهران.

مثنوی مولوی، تصحیح نیكلسون، انتشارات مولا، تهران .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: